Çöllerin kayıp kenti Zerzura: Gerçek mi, efsane mi?
Tarih ve mitolojide çok sayıda “kayıp şehir” kıssaları bulunur. Sezarların Şehri’nden Atlantis’e ya da birkaç yüzyıl boyunca herkesin gerçek olduğunda ısrar ettiği Brezilya’nın küçük İrlanda versiyonuna kadar pek çok kayıp kent yıllardır anlatılıyor. Bu da, evvelce var olan büyük bir medeniyet ve artık büsbütün vaktin ve bahtın yıllıklarında kaybolmuş kentlerinin karşı konulamaz bir çekimi olduğunu göstriyor.
Bu tip efsanevi metropollerden biri de, Mısır yahut Libya’nın Sahra çölünün derinliklerinde yer aldığı söylenen, bembeyaz parıldayan ve dev askerlerden oluşan bir birlik tarafından korunan antik hazinelerle dolu bir yer olan vaha kenti Zerzura.
Kayıp vaha kenti Zerzura
İlk bakışta, bu efsanenin de sağlam bir temeli var üzere görünüyor. Kent hakkında bilgi aradığınız vakit, Zerzura’yı palmiyeler, asmalar ve akan kuyular vadisinin sonunda bulunan “güvercin üzere beyaz bir şehir” olarak tanımlayan, 15. yüzyılda derlendiği varsayılan bir kitap olduğu söylenen Kitab al Kanuz’a göndermeler bulacaksınız: “Vadiyi takip et… Zerzura Kenti’ne git. Kapısını kapalı bulacaksınız. Kapının yanında oyulmuş bir kuş bulacaksınız. Elinizi gagasına uzatın ve ondan bir anahtar alın. Onunla kapıyı açın ve kente girin. Çok zenginlik bulacaksınız ve kral ve kraliçe kendi yerlerinde sihir uykusunda uyuyor olacaklar. Yanlarına gitmeyin. Yalnızca hazineyi alın.”
Şehirden bu kadar erken bir periyotta bahsedildiği söylenmesine karşın, kayıp kentle ilgili birinci Avrupa kayıtları 1835 yılından geliyor ve bu kayıtlar da ikinci elden anlatılan bir öykü üzere. Bu kayıtlar, artık sıklıkla “İngiliz Mısırbiliminin Babası” olarak anılan İngiliz gezgin ve müellif John Gardner Wilkinson‘dan geliyor ve “başıboş bir deve arayan bir Arap” (yılın 1835 olduğunu unutmayın) tarafından söylendiğini bildiriyor. Wilkinson’ın söylediğine nazaran bu Arap, Farafra’nın birkaç gün batısında “hurma ağaçlarıyla, pınarlarla ve tarihi meçhul kimi harabelerle dolu bir vaha olduğunu” söyledi.
Zerzura gerçek mi?
Hikaye buraya kadar heyecan verici gözükse de, kimi değerli meseleleri bulunuyor. Her şeyden evvel, Kitab al Kanuz, saygıdeğer olduğu söylenen tarihine karşın, şimdi pek sağlam bir kaynak değil. Bugün çabucak hemen yalnızca Zerzura’nın hazine haritası olarak biliniyor ve üstte alıntılanan modül aşağı üst onun var olan tek modülü.
Elimizde bu kitabın aslı ve hatta bir kopyası bile bulunmuyor. Muharriri da bilinmiyor ve hakkındaki tek bilgi, bir vakitler kitabın bir versiyonuna sahip olduğunu sav eden bir adamın sözü. Hatta o bile elindeki yazıya hiçbir vakit hakikaten ikna olmadı ve onu efsanevi bir kentin kayıp bir kalıntısı olarak sunmaktan çok, temel olarak işinde o kadar da yeterli olmayan birinin yaptığı yarı eksiksiz bir arazi araştırması olarak sundu.
Yapılan pek çok keşif araştırmasından sonra 20. yüzyılın başlarındaki kaşifler, kentin nitekim var olabileceğine dair umutlarını sürdürse de, onlar bile bunun mümkün olmadığını kabul ediyordu. Kent için şüphelenilen tüm yerler boş çıktı ve kaşif W.J. Harding King sonunda “bu isimde bu türlü bir yerin var olup olmadığı şüpheli” sonucuna vardı: “Zerzur Arapçada küçük bir kuş manasına geliyor, bu nedenle Zerzura’nın ‘küçük kuşların yeri’ üzere bir manası olabilir ve biraz fantastik görünüyor. Zerzura, keşfedilmemiş yahut klâsik vahalara verilen genel bir isim olabilir.”
